بانک مرکزی نهاد مرجع تنظیم ضوابط کاری بانک‌ها و رسیدگی به امور آنها است. این نهاد بالاترین مرجع بانکی کشور است و علاوه بر تنظیم ضوابط، وظایف دیگری همچون صدور مجوز PSP برای شرکت‌هایی که شرایط لازم برای دریافت آن را دارند،بر عهده دارد. چاپ اسکناس، تنظیم حجم پول در گردش، نگهداری فلزات گرانبها و ارزهای متعلق به دولت، نگهداری ذخایر قانونی و موجودی نقدی بانک‌ها، ایجاد امکانات اعتباری برای بانک‌های تجاری، عملیات تسویه حساب بین بانک‌ها، صندوقداری و نمایندگی مالی برای عملیات بانکی دولت، اجرای سیاست پولی و کنترل حجم اعتبارات از مهم‌ترین وظایف بانک مرکزی است. بانک مرکزی مسئولیت کنترل شبکه‌ی بانکی را بر عهده دارد و سایر بانک‌ها را در جهت ارائه‌ی خدمت و هماهنگی با اقتصاد به فعّالیت وا می‌دارد.

بانک یک نهاد رسمی و قانونی است که تحت مجوز بانک مرکزی، در نظام مالی افراد جامعه، شرکت‌ها و… فعالیت می‌کند. فعالیت‌های مالی بانک‌ها شامل پس‌انداز، نقل و انتقال پول، اعطای وام و سرمایه‌گذاری می‌شود. تجهیز و توزیع اعتبارات، عملیات اعتباری، عملیات مالی، خرید و فروش ارز، نقل و انتقال وجوه، وصول مطالبات اسنادی و سود سهام مشتریان، پرداخت بدهی مشتریان، قبول امانات، نگهداری سهام و اوراق بهادار و نگهداری اشیای قیمتی مشتریان از دیگر وظایف بانک است.

مؤسسه‌ای است که از طریق جذب سپرده‌های مجاز بانکی (به استثنای سپرده قرض الحسنه جاری) و استفاده از سایر ابزارهای مالی، اقدام به تجهیز منابع می‌کند و این منابع را در جهت ارائه‌ی تسهیلات اعتباری به متقاضیان دریافت منابع مالی به کار می‌برد. مؤسسه مالی و اعتباری اختیارات و دامنه‌ی فعالیت محدودتری نسبت به بانک دارد. اساسنامه‌ی بانک باید به تصویب شورای پول و اعتبار برسد در حالی که چنین الزامی برای مؤسسه مالی و اعتباری وجود ندارد. مؤسسه مالی و اعتباری به شبکه‌ی شتاب متصل نیست. همچنین این نهاد اجازه ندارد تا تبدیل شدن به بانک، فعالیت‌های ارزی داشته باشد.

نوعی فعالیت بانکی است که در آن از عقود شرعی بجای وام ربوی بهره گرفته می­شود.

بانکداری اسلامی نوعی فعالیت بانکی است که با احکام اسلام (به‌ویژه مقرراتی برای مقابله با ربا و رباخواری) همخوانی دارد و در قالب اقتصاد اسلامی تعریف می‌شود.

ماده ۱۸۳ قانون مدنی عقد را چنین تعریف نموده‌است: «عقد عبارت از اینست که دو یا چند نفر در مقابل دو یا چند نفر دیگر تعهد بر امری نمایند و مورد قبول آنها باشد»

اوراق قرضه دولتی اوراقی است که دولت منتشر می‌کند، و متضمن پرداختی است در آینده. این اوراق می‌توانند با بهره یا بدون بهره باشند. اوراق بهادار معتبر، همانند اوراق قرضه دولتی هستند با این تفاوت که این اوراق را موسسات پولی یا بانک‌ها یا افراد معتبر و شناخته شده انتشار می‌دهند.

واژه Interest در لغت به‌معنی بهره و ربح به‌کار می‌رود.

در اصطلاح، پرداختی است که در ازای استفاده از وجوه به‌کار گرفته شده، در تولید سرمایه انجام می‌شود و در واقع قیمتی است که وام‌گیرنده بابت استفاده از پول وام‌دهنده می‌پردازد و به‌صورت درصدی از پول یا وجوه قابل استقراض بیان می‌شود.

برات» دستور پرداخت بالشرطی است که از حواله دهنده برای شخص دیگر که دریافت کننده دستور پرداخت است، فرستاده می‌شود تا مبلغ معینی را به شخص ثالثی که گیرنده وجه است بپردازد.

شرکت‌های PSP تعداد محدودی (در حال حاضر ۱۲ شرکت) شرکت هستند که به فروشگاه‌های اینترنتی و فروشندگان آنلاین، خدمات درگاه پرداخت ارائه می‌کنند. این شرکت‌ها در واقع رابط بین فروشگاه‌ها و شبکه‌ی شاپرک هستند. آسان پرداخت، الکترونیک سامان و به پرداخت ملت چند نمونه از شرکت‌های PSP هستند.

با فراگیر شدن روزافزون خرید اینترنتی و بالا رفتن تعداد فروشگاه‌های آنلاین، زیرساخت‌های شرکت‌های PSP و فناوری آنها دیگر پاسخ‌گوی نیاز بازار نبودند. از طرفی عبور از مراحل پیچیده‌ی قانونی و ارائه‌ی مجوزهای لازم برای ثبت‌نام و دریافت سرویس درگاه پرداخت از شرکت‌های PSP، سبب شد بسیاری از کسب و کارهای کوچک امکان دسترسی به این خدمات را نداشته باشند. شرکت‌های پرداخت‌یاری با هدف ارتقای کیفی روش‌های پرداخت به وجود آمدند. کار اصلی پرداخت‌یارها ایجاد ارتباط بین فروشگاه‌های اینترنتی و شرکت‌های PSP است. به این ترتیب بخشی از پیچیدگی‌های اداری و موانع قانونی جهت دریافت درگاه پرداخت فروشگاه‌های اینترنتی برطرف می‌شود. یادآوری این نکته نیز اهمیت دارد که پرداخت‌یارها فقط برای پرداخت‌های غیر کارتی (اینترنتی) خدمات ارائه می‌دهند. وندار، زرین پال و آی‌دی پی نمونه‌ی شرکت‌های پرداخت‌یار هستند.

واحدهای اقتصادی‌ای هستند که می‌توانند به نام خود، مالک دارایی شوند، بدهی به بار بیاورند، به فعالیت‌های اقتصادی بپردازند و با واحدهای دیگر وارد انواع مبادلات شوند.

بنگاه واحد نهادی‌ای است که به تولید کالاها و خدمات اشتغال دارد و می‌تواند به صورت شرکت، شبه شرکت، موسسه غیرانتفاعی یا بنگاه غیرشرکتی باشد.

تمام این مفاهیم در سایت بانک مرکزی به طور رسمی تعریف شده‌اند. در اینجا برای جلوگیری از طولانی شدن مطلب، فقط مهم‌ترین و رایج‌ترین آنها را توضیح می‌دهیم.

بر اساس تعریف بانک مرکزی، شرکت به واحد یا شخص حقوقی اطلاق می‌شود که به منظور تولید کالا و خدمات برای عرضه به بازار ایجاد می‌شود. فروش محصولات بازار، همراه با سایر درآمدهای مالی را می‌توان منابع سود مالکان محسوب نمود. مالکان شرکت همان سهام‌داران آن هستند که به منظور اداره‌ی شرکت اقدام به تعیین مدیران شرکت می‌نمایند.

کارگاه، بنگاه یا بخشی از یک بنگاه است که در محلی مشخص استقرار داشته و تنها یک فعالیت مولد (غیر پشتیبان) در آن انجام می‌شود. در صورت انجام چند فعالیت، یکی از فعالیت‌ها به علت وزن غالب در ارزش افزوده‌ی کارگاه، فعالیت اصلی آن تلقی می‌شود.

هر شخصی که دارای مدارک شناسایی معتبر می‌باشد، به‌عنوان فرد حقیقی شناخته می‌شود.

افراد حقوقی در اصطلاحات بانکی اعتبار مادی یک سازمان، نهاد و یا شرکت هستند.

شخص حقیقی یا حقوقی که سرمایه و دارایی خود را به کسب سود در تجارت، صنعت و یا سایر روش‌های سرمایه‌گذاری اختصاص می‌دهد.

اصطلاحات بانکی و مفاهیم بانکداری مربوط به خدمات مالی

مهم‌ترین اصطلاحات بانکی در دسته‌ی خدمات مالی مربوط به انواع حساب‌های بانکی و خدمات پرداخت مثل شبکه‌ی شاپرک است.

 سپرده سرمایه‌گذاری مدت‌دار نوعی حساب بانکی است که صاحب آن متعهد می‌شود تنها در تاریخ معینی، مثلاً یک سال پس از افتتاح حساب، حق برداشت از حساب خود را داشته باشد.  سپرده سرمایه‌گذاری مدت‌دار دو نوع است: کوتاه مدت و بلند مدت.

حساب سپرده‌ کوتاه مدت عادی سپرده‌ بانکی‌ای است که این ویژگی‌ها را با هم دارد: به آن سود تعلق می‌گیرد، صاحب حساب بدون محدودیت امکان برداشت و واریز روزانه از آن را دارد، سودی که به آن پرداخت می‌شود بسیار کمتر از سودی است که به سپرده طولانی مدت اختصاص می‌یابد، اما در عوض دارنده‌ی این حساب مجاز است تا عملیات روزانه‌ی بانکی خود را با کارت بانکی، تلفن بانک و سامانه‌های اینترنتی انجام دهد. نرخ سود علی‌الحساب سپرده‌ کوتاه مدت عادی، به صورت ماه‌ شمار حساب می‌شود. میزان این سود را بانک مرکزی تعیین می‌کند.

همانطور که در مقاله‌ی بانکداری چیست توضیح دادیم، سپرده‌گذاران سرمایه‌ی خود را در بانک‌ها پس‌انداز می‌کنند و بانک‌ها با اندوخته سپرده‌گذاران سرمایه‌گذاری می‌کنند و با پرداخت سود، آنها را در این سرمایه‌گذاری شریک می‌کنند. اصل و میزان سود این سپرده‌ها از طرف بانک‌ها تضمین می‌شود. بنابراین سپرده‌گذاران امکان برداشت از حساب سپرده بلند مدت را ندارند. اگر صاحب حساب بخواهد از سپرده‌ خود برداشت نماید باید سپرده بلند مدت خود را ابطال کند.

افتتاح کنندگان حساب سپرده قرض‌الحسنه پول خود را به بانک می‌سپارند تا بانک برای سرمایه‌گذاری در صنایع و کارهای عمرانی از آن استفاده کند. هیچ سودی به سپرده قرض‌الحسنه تعلق نمی‌گیرد. سپرده قرض الحسنه دو نوع است: پس انداز و جاری.

سپرده‌ای است که به آن سود تعلق نمی‌گیرد و برای اهداف خیرخواهانه و انسان‌دوستانه، و نیز استفاده از خدمات بانکی افتتاح می‌شود. محدودیتی در برداشت از این حساب وجود ندارد. معمولاً بانک‌ها برای تشویق افراد به افتتاح حساب قرض‌الحسنه پس‌انداز، بین این حساب‌ها قرعه‌کشی می‌کنند و به برنده جایزه می‌دهند.

حساب قرض الحسنه جاری نوعی حساب قرض‌الحسنه است که سودی به آن اختصاص نمی‌یابد. ویژگی اصلی این نوع حساب این است که برای پرداخت وجه در آینده افتتاح می‌شود. یعنی دارنده‌ی سپرده قرض‌الحسنه جاری می‌تواند در وجه خود یا اشخاص حقیقی و حقوقی چک صادر کند. برداشت از حساب قرض‌الحسنه جاری از طریق چک امکان‌پذیر است ولی برخی از بانک‌ها امکان برداشت از طریق کارت‌بانکی را نیز فراهم کرده‌اند.

بانکداری الکترونیک، بر خلاف آنچه ممکن است بعضی افراد تصور کنند، دسترسی ۲۴ ساعته به موجودی حساب بانکیشان نیست. در واقع بانکداری الکترونیک گستره‌ی وسیعی از خدمات گوناگون بانکی را شامل می‌شود که به صورت غیر حضوری، در کلیه ساعات شبانه‌ روز، از طریق درگاه‌های مختلف (پایانه فروش، اینترنت، تلفن ثابت و همراه و …) در دسترس مصرف‌کننده قرار دارند.

به هرگونه عملیات بانکی در شبکه‌ی بانکی کشور، تراکنش گفته می‌شود. تراکنش شامل برداشت وجه، انتقال وجه، خرید به صورت آنلاین یا با دستگاه خودپرداز و کارت‌خوان، واریز وجه، پرداخت قبض، پرداخت حق بیمه، پرداخت اقساط و… است.

پول الکترونیک یکی از اصطلاحات بانکی مربوط به فرهنگ بانکداری نوین است. در واقع این پول، نه پول واقعی بلکه نوعی اعتبار است که در قالب اعداد و ارقام به صورت الکترونیکی به حساب مشتری اختصاص داده می‌شود  و مشتری می‌تواند آن را مثل پول واقعی خرج کند. کارت بانکی و کیف پول الکترونیک رایج‌ترین شکل‌های نگهداری و هزینه‌کرد پول الکترونیک هستند. بیشترین کاربرد پول الکترونیک در خریدهای اینترنتی و خریدهای مبتنی بر کارت بانکی است.

پایانه‌ی فروش یا همان دستگاه کارت‌خوان، یک دستگاه الکترونیکی است که می‌تواند برخی از خدمات بانکی را به صورت درجا در محل برای پذیرنده‌ی آن انجام دهد. رایج‌ترین مورد استفاده‌ی این دستگاه برای نقل و انتقال پول در فروشگاه‌ها است. مشتری با استفاده از این دستگاه هزینه‌ی خرید خود را از کارت بانکیش به حساب پذیرنده دستگاه (فروشنده) انتقال می‌دهد. استعلام موجودی، خرید اعتبار برای خط تلفن همراه، انتقال وجه و…  نیز از امکانات دیگر دستگاه‌ کارت‌خوان هستند.

هر بانک برای انجام تراکنش‌های آنلاین، یک راه ارتباطی در اینترنت برای فروشگاه‌های اینترنتی و کاربران فراهم کرده است که به آن درگاه پرداخت می‌گویند. با کمک درگاه پرداخت اینترنتی می‌توان تراکنش‌های مالی را به صورت اینترنتی انجام داد. برای تشخیص درگاه پرداخت امن و معتبر، مقاله‌ی تشخیص درگاه پرداخت امن وندار را بخوانید.

شتاب شبکه‌ی اصلی انتقال وجه و تراکنش‌های بانکی در نظام بانکی کشور است. تمام دستگاه‌های خودپرداز، دستگاه‌های کارت‌خوان و درگاه‌های پرداخت اینترنتی به شبکه شتاب متصل هستند. سقف انتقال پول در شبکه شتاب از طریق دستگاه خودپرداز در هر شبانه روز حداکثر ۳ میلیون تومان بود که در دوران کرونا افزایش یافته است. با مراجعه به شعبه‌ی بانک یا از طریق نت بانک می‌توان محدودیت سقف انتقال روزانه را تغییر داد یا حذف کرد. هرچند برای مبالغ بالا، سامانه‌ی ساتنا گزینه‌ی بسیار ایده‌آل‌تری است. انتقال وجه بین بانکی کارمزد جزئی دارد که از ۵۰۰ تومان شروع می‌شود و بسته به مبلغ تراکنش متغیر است. اگر بانک مبدأ و مقصد یکی باشد، انتقال وجه بدون کارمزد انجام می‌شود.

شاپرک مخفف «شبکه الکترونیکی پرداخت کارتی» است. این شرکت یک نهاد حاکمیتی است که به عنوان رابط میان بانک مرکزی، شبکه‌ی بانکی کشور و شرکت‌های ارائه کننده‌ی خدمات پرداخت عمل می‌کند.

بزرگ‌ترین دستاورد راه‌اندازی شاپرک این است که فعالیت‌های شرکت‌های ارائه دهنده‌ی خدمات بانک‌داری الکترونیک بر مبنای استاندارد یکسانی انجام می‌گیرد و این کار، بانک مرکزی را قادر می‌سازد‌ تا نظارت دقیق و همه جانبه‌ای بر انجام عملیات بانکی، که از طریق پایانه‌های فروش صورت می‌گیرد، داشته باشد. هر تراکنش اینترنتی یا کارتی در کشور فقط از طریق شاپرک انجام می‌شود.

درباره‌ی سامانه‌های پرداخت ساتنا و پایا در مقاله‌ی معرفی انواع روش‌های واریز بانکی به طور مفصل توضیح داده‌ایم. ساتنا یک سامانه‌ی الکترونیکی است که جایگزین چک‌های رمزدار بین بانکی شده است. این روش عموماً برای شرکت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و کارمزد آن ۰/۰۲ درصد (دو صدم درصد) از مبلغ هر تراکنش، تا سقف ۲۵ هزار تومان است. ساتنا به صورت آنی و فوری مبالغ بین ۵۰ میلیون تومان به بالا را به هر حسابی در هر بانکی منتقل می‌کند. این نوع روش انتقال وجه تنها از طریق داشتن شماره شبای حساب مبدأ و مقصد امکان‌پذیر است. لازم به ذکر است که عملیات تسویه در ساتنا تنها در روزهای کاری انجام می‌شود.

سامانه‌ی پایا نیز مثل ساتنا یک روش جایگزین پرداخت است که برای آسان‌تر شدن فرایند پرداخت‌های دوره‌ای، مثل اقساط و حق اشتراک، کاربرد و محبوبیت زیادی پیدا کرده است.

برای آشنایی بیشتر با این روش پرداخت می‌توانید به برداشت خودکار ابزارها و امکانات وندار مراجعه کنید.

برخلاف ساتنا که در آن انتقال وجه به صورت آنی انجام می‌شود، در پایا واریز در طول شبانه روز در بازه‌های زمانی مشخص و از پیش تعیین شده صورت می‌گیرد. همچنین، دستور پرداخت‌هایی که خارج از ساعات کاری ارسال می‌شوند، در اولین فرصت (اولین چرخه اولین روز کاری) انجام می‌شوند. این بازه‌های زمانی «سیکل پایا» نام دارند. در سامانه پایا اگر حواله صادر شده طی روز و ساعت کار اداری صادر شود، همان روز به حساب مقصد واریز خواهد شد. اما اگر حواله صادر شده در روز تعطیل و یا خارج از ساعت کار بانک‌ها صادر شده باشد، روز کاری بعد به حساب مقصد واریز می‌شود. این نوع روش انتقال وجه نیز تنها از طریق داشتن شماره شبای حساب مبدأ و مقصد امکان‌پذیر است.

شبا یکی از پرکاربردترین اصطلاحات بانکداری نوین است. شماره شبا یک شناسه ۲۴ رقمی است که این ارقام پس از کد کشور ایران یعنی «IR» قرار می‌گیرند. ساختار شماره شبا به این صورت است: ۲ رقم کنترل صحت ساختار، ۳ رقم شناسه بانک، ۱ رقم نوع حساب، ۱۸ رقم برگرفته از شماره حساب.

این شماره هم برای یکپارچه کردن حساب‌های بانکی مشتریان، هم برای تراکنش‌های داخلی و هم برای تراکنش‌های بین‌المللی ایجاد شده است. تخصیص کد شبا به حساب‌های بانکی فارغ از سیستم درونی هر بانک است اما در تولید آن از شماره‌ حساب داخلی بانک استفاده می‌شود.